Enns, Bruckner en Mauthausen met zijn archipel van dodenkampen

Onze volgende stopplaats was Mauthausen, of liever Au adDonau waar Paula gereserveerd had in een vat in de camping. Gezien de korte afstand besluiten wij een ommetje te maken via het historische stadje Enns. Wij rijden bij Abwinden de stuwdam over. Even verder kan je naar de abdij Sankt Florian. Wij doen het niet en ik heb er wel een beetje spijt van. Eerst en vooral heeft de heilige Florian wel iets.

 Sankt Florian aan een molensteen in de Enns geworpen

De Romeinse officier Florian is een martelaar van keizer Diocletianus Hij was eerst tot de vuurdood veroordeeld maar de vlammen deerden hem niet. Daarop werd een molensteen aan zijn hals gebonden en werd hij in de Enns gesmeten. In de crypte van de

kloosterkerk ligt nu nog altijd de molensteen waarmee Florian stierf. Vandaar is hij de patroon van iedereen die met water en vuur te maken heeft: brandweerlieden, schoorsteenvegers en bierbrouwers. Die kerel zou ook de patroon kunnen worden van de losers: eerst de brandstapel missen en dan met een molensteen in het water terecht te komen. Hij zou vandaag Justin of Kevin heten (in een enquête onder 2.000 leerkrachten werden kinderen met namen als Justin of Kevin opvallend vaak in verband gebracht met leer- en gedragsproblemen).

Zowat iedere barokkerk van Passau tot Wenen beweert iets te maken hebben met de romantische componist Bruckner. Sankt Florian heeft misschien de meeste troeven. Bruckner begon in 1837 in de Sankt Florianer Sängerknaben, werd er in 1851 koster-organist en is er begraven onder ‘zijn’ orgel. Wie er in augustus langs komt kan profiteren van een concert tijdens de Brucknertage.

Hier een korte voorstelling van het orgel.

Voor de rest was Bruckner een nerd. Een mooi voorbeeld hoe sommige autisten perfect kunnen functioneren in een aangepaste omgeving. Hij had de manie van alles te willen tellen: de bomen, de ramen in de gebouwen, de knopen aan de kleren. Levenslang hield hij ook een aantekenboekje bij en duidde met streepjes aan hoeveel keer per dag hij bepaalde gebeden had uitgesproken. Dit beïnvloedde zijn muziek: hij had de manie om de maten van zijn composities in hun geheel en per onderdeel te tellen en had dwangmatig de neiging voordurend zijn partituren te wijzigen.

Hij schreef ook een nulde symfonie of symfonie 00 – de top voor iemand die alles wilde tellen - die hij niet goed genoeg vond om uit te voeren. In zijn laatste levensdagen werkte hij nog aan zijn negende symfonie. Hij had al vroeger gezegd dat wanneer ze niet klaar was, men maar als finale zijn 'Te Deum' moest uitvoeren.  Eigenaardig genoeg – of juist daarom – heeft Bruckner deze finale nooit voltooid. Maar niemand gebruikt zijn Te Deum. Minstens acht componisten schreven de orkestpartituurvoor de onvoltooide finale. Waarvan de meest gedurfde wel die is van een Belg Sébastien Letocart van 2008 waarin hij thema’s uit de vijfde, zevende, en de achtste Symfonie, evenals de vier hoofdthema’s uit de 9° verwerkte. Zelfs Bruckner zou er de tel bij kwijt geraken. Als ik op youtube mag voortgaan is juist die finale van zijn 9° symfonie het meest bekend.

Het adagio uit de zevende symfonie, sehr feierlich und sehr langsam, dat hij componeerde na het overlijden van Wagner, is gespeeld op zijn eigen begrafenis maar ook op de Duitse radio na de dood van Adolf Hitler.

De romantiek van Bruckner is nu niet direct my cup of tea. Wat mij interesseert zijn de orgelwerken. Waarvan hier een fuga gespeeld op de night of the proms.

Sankt Florian heeft ook een klokkenspel.

Het Mostviertel

De Donauradweg verlaat hier eventjes de Donau en rijdt door het Mostviertel, met zijn Most-tavernes en boerderijtjes. Wij waanden ons bijna in Aubel. De heuriger zijn het equivalent van de Strauswirtschaften in de Moezel: de boer mag er een paar maanden per jaar zijn wijn en most serveren en koude maaltijden.

Most is gegist peren- of appelsap, zonder bubbels. De handgeplukte peren worden door veel producenten nog met de “perenrasper” geplet en met de hand geperst voordat ze 6 tot 8 weken in kelders opgeslagen worden om te gisten. Opgelet: het alcoholgehalte van de Most ligt tussen 4 en 8%. Dit drankje is terug van weg geweest: in 1991 bleven nog 5 producenten over van wat een armemensendrank werd beschouwd. Vandaag zijn er 60. Tussen 1950 en 1990 zijn tal van honderdjarige peren- en appelbomen gekapt en vele rassen verdwenen. Maar ze zijn nog in het landschap aanwezig, net zoals in het land van Herve. Vandaag vind je nog de speckpeer, pichlpeer, forschpeer, stieglpeer, knollpeer, rosenhofpeer enz.

de markt van Enns

Mij heeft de Most niet gepassioneerd. Geef mij maar een wijntje zoals de Grüner veltliner, de trendsetter van Oostenrijk: 36.4% is van dat ras. DNA onderzoek heeft uitgewezen dat GV aan ‘moeders zijde’ afstamt van de Traminer. De ‘vader’ is onbekend. Een bastaard dus, maar interessant.

Enns is de omweg meer dan waard: een prachtige markt, en een mooie wandeling op de vroegere stadswallen. Iets minder geslaagd is de omgeving van de St.-Laurenz-Basilika in de voorstad Lorch, weggestoken achter een Aldi en andere zoningtoestanden. Deze Basilica minor kreeg het bezoek van Johannes Paul II. De huidige pastoor is de gehuwde theoloog, Harald Prinz die zich uitsprak tegen het celibaat en voor vrouwen in het priesterambt. Maar daarvoor rijdt men geen twee kilometer om….

Vanuit Enns dan naar een veertje dans ons overzet naar Mauthausen vanwaar wij ons vat vervoegen in een camping in Au.

De volgende dag rijden wij dan terug naar Mauthausen waar wij via een niet al te steile voetweg het Memoriaal bereiken.

Mauthausen: Rückkehr unerwünscht

Het kamp werd op 5 mei 1945 door de Amerikanen bevrijd maar later door de Sovjettroepen als verblijf voor hun soldaten gebruikt. In 1947 droeg de sovjetbezettingsmacht het kamp over aan de Oostenrijkse regering, met de verplichting er een gedenkplaats op te richten.

Een van de gedenkplaten betreft een groep van Ougrée- Sclessin. Een van die mannen, Paul Brusson, is levend teruggekomen en heeft een boek geschreven (Paul Brusson, De mémoire vive, Liège, Éditions du Céfal,‎ 2003, 202 p. (ISBN 2-87130117-4). Hij wordt aangehouden op 8 mei 1942 en met 120 andere weerstanders gedeporteerd naar Mauthausen. Iedereen is geklasseerd in Nacht und Nebel. Op 16 mei wordt hij overgeplaatst naar Gusen. Op 31 mei is hij terug in Sclessin. Van de 120 gedeporteerden van het konvooi van 1942 zijn er slechts 15 overlevenden.

Zie ook het interview met Jean Dubois en auteur Roger Rutten in het kader van het boek: "Van Genk Tot Mauthausen".

In 2003 werd in Mauthausen een bezoekerscentrum opgericht. De tentoonstelling verbaasde mij door zijn historische objectiviteit.

De steengroeve „Wiener Graben“ werd vanaf 1938 uitgebaat door een SS- Firma „Deutsche Erde- und Steinwerke GmbH“ (DEST).

Op 1 januari 1941 definieerde de Chef der Sicherheitspolizei Reinhard Heydrich vier categorieën voor de kampen: I was voor verbeterbare gevangenen en prominenten. Denk nu niet direct aan een club Med: in die categorie vielen Dachau, Sachsenhausen en Auschwitz. Mauthausen was het enige kamp in Stufe III, voor onverbeterlijke gevallen en als strafverscherping voor andere gevangenen. Op hun fiche stond RU (=Rückkehr unerwünscht).

Het Memoriaal gaat ook uitgebreid in op de band tussen concentratiekampen en de grootindustrie. In de lente 1943 werden talrijke secundaire kampen opgericht voor de wapenindustrie. De grootste ervan waren Gusen, Ebensee, Melk, Linz enz. Vandaag heeft men er 49 op kaart gezet. Mauthausen werd een Stammlager: een soort verdelingscentrum voor dwangarbeiders. In Mauthausen werden ook alle zieken geconcentreerd (en omgebracht). Maar Gusen en Melk bijvoorbeeld hadden ook hun crematorium.

Deze chique villa in Gusen was in 1945 de ingang van het KZ Gusen. In Oostenrijk kan dit: dit land heeft in sommige opzichten een probleem met zijn verleden. Hoewel - dit moet gezegd - Gusen ook een mooi memoriaal heeft.

In Steyr heeft het Mauthausenkomitee Steyr een galerij die vroeger door Steyr-Daimler-Puch werd gebruikt een documentatiecentrum ingericht. De helft waren er vrije arbeiders, de andere helft dwangarbeiders. Men kan in OberOostenrijk dus moeilijk zeggen dat men van niets wist. Overal op het wezrk kruiste men dwangarbeiders. Een actievoerder klaagt aan dat tot nu toe verdrongen is dat acht concentratiekampen voor  de Steyr-Werke gewerkt hebben.

Door al die nevenkampen groeide het effectief van 25.000 in 1943 tot 74.000 eind 1944 met een top in maart 1945 van 84.000. In de Wiener Graben en in Gusen werden stukken voor de Messerschmitt Bf 109gemaakt. De eerste straaljager ter wereld, de Me 262, werd gemonteerd in St. Georgen an der Gusen

In mei 45 kwam 35% van de productie van Messerschmitt Regensburg van daar. Ook Heinkel produceerde in Melk. Daarom bombardeerden op 8 juli 1944 de Amerikanen het KZ, met 400 slachtoffers onder de gevangenen.

Is er gerechtigheid geschied? Ik zou zeggen van wel, alhoewel een aantal nieuwe rechtsprincipes zijn ontwikkeld daarvoor. De Dachauerprocessen hebben misdaden bestraft op basis van het Vier Mogendheden akkoord van Londen van augustus 1945. Een van die processen was het “Concentration Camp Case“ of „Parent-Mauthausen-Case“. De US Army opende vervolging tegen 3.887 Personen, waarvan 1.672 zich hebben moeten verantwoorden in 489 Processen. Van de 400 terdoodveroordelingen zijn 300 uitgevoerd. Naast het hoofdproces „USA vs. Altfuldisch et al.“ werden nog 61 Processen met 238 aangeklaagden gevoerd tegen misdaden in Mauthausen en nevenkampen. Daarbij werden 58 aangeklaagden ter dood veroordeeld en 44 tot levenslang, 21 vrijspraken, en een aantal gevangenisstraffen tussen 31 maand en 30 jaar. Op 27 en 28 mei 1947 werden 48 ter dood veroordeelden in het „War Criminal Prison No 1“ opgehangen.

Wiener Graben

Maar voor Paula en mij is Mauthausen de trap naar de steengroeve, bezongen in O Andonis, een van de Mauthausen liederen van Theodorakis

Er voert een stenen trap omlaag,
omlaag tussen stenen en doden.
De Wiener Graben wordt het graf
van partizanen en joden.
Ze dragen de stenen op hun rug,
de stenen waaraan ze bezwijken.
Uit deze hel keert niemand terug,
de levenden zijn hier al lijken.

De schitterende  vertaling is Lennart Nijgh. De oorspronkelijke Griekse tekst is van de dichter  Kambanellis die in Mauthausen werd gevangen gezet. 

Dit lied grijpt terug op een historische gebeurtenis: een Griek, Andonis,had in de Wiener Graben een blok steen  overgenomen van een Jood die op bezwijken stond. De SS-er die erbij stond, had de Jood dood geschoten en had op het punt gestaan dat ook te doen met de Griek, maar deze liep met de twee blokken weg alsof er niets was gebeurd en de SS-er bleef verbluft achter. Theodorakis zette de muziek op de Mauthausenliederen. Een van zijn eerste vertolksters was Farantouri waarvan hierbij de volledige ballade.

Hierbij nog eens dezelfde Farantouri met O Antonis op het eerste concert na de val van de kolonels in 1974.

Theodorakis verbleef ook in concentratiekampen, eerst tijdens de Tweede Wereldoorlog en vervolgens in 1967 na de staatsgreep van de Griekse kolonels in een concentratiekamp te Oropos. Hij weet dus van meespreken. Hierbij zijn lied over Oropos. In 1985 gaf hij een concert in A’pen. Daaruit AsmaAsmaton gezongen door Maria Farantouri.

De liederen werden in het Nederlands  gezongen door Liesbeth List. Deze twee versies zijn door bonpa Hertogen grijsgedraaid…

Zie ook (in het Frans) http://www.seraing.be/IMG/pdf/mauthausen_1_.pdf